Podróż W stolicy Warmii i Mazur

Pierwszym miastem, które napotykamy jadąc z Lubawy drogą przez Pawłowo do Olsztyna jest Olsztynek.

Osada w tym miejscu  powstała na terytorium pruskiego plemienia Sasinów. Ziemie te, podbite przez Zakon NMP, zostały objęte akcją kolonizacyjną dopiero w połowie XIV wieku. Była to kraina puszczańska, pokryta wielkimi lasami, tylko w niektórych miejscach istniały osady pruskie. Tam z reguły Krzyżacy wznosili zamki obronne, a wokół nich powstawały miasta.

Założenie Olsztynka wiąże się z działalnością komtura ostródzkiego, Gunthera von Hohenstein. Z jego inicjatywy na niewielkim wzgórzu zbudowano zamek, obok powstała osada zamieszkała przez rzemieślników i kupców. W 1359 roku otrzymała prawa miejskie i nazwę ”Hohenstein”. Olsztynek był typowym niemieckim miastem na wschodzie, z prostokątnym rynkiem w centrum, przez który przechodziła główna ulica. W rynku znajdował się ratusz. W części północnej, na niewielkim wzniesieniu, stał gotycki zamek, murowany z kamienia i czerwonej cegły, odgrodzony od miasta murami obronnymi. Tuż obok zamku wzniesiono kościół parafialny, również otoczony murami obronnymi - aż do XVIII wieku. Po lokacji miasta rozwijało się rzemiosło i kwitł handel. Ten okres prosperity przerwały, sprowokowane przez Zakon, wojny z Polską, które ciągnęły się przez dziesiątki lat i przyniosły ogromne straty i zniszczenia. Po bitwie grunwaldzkiej w 1410 roku miasto i zamek poddały się bez walki wojskom polskim. W czasie powrotu spod Malborka wyrządziły one jednak miastu znaczne szkody. Kolejne zniszczenia przyniosła tzw. "wojna głodowa" toczona w roku 1414. W okresie wojny trzynastoletniej (1454-1466) Olsztynek udzielił poparcia Związkowi Pruskiemu, lecz w kilka miesięcy później został zdobyty przez wojska krzyżackie. W wyniku podpisania II pokoju toruńskiego w 1466 roku, Olsztynek pozostał w granicach państwa krzyżackiego, podczas gdy Warmia oddalona zaledwie o 5 km na północ została włączona do Polski. Podczas ostatniej wojny polsko-krzyżackiej (1519-1521) wojska polskie zajęły Olsztynek w 1520 roku. Pozostała tu stuosobowa załoga polska, która okupowała Olsztynek aż do układu krakowskiego w 1525 roku.

W 1525 roku nastąpiła sekularyzacja państwa zakonnego, a powstałe w jej wyniku Prusy Książęce stały się pierwszym państwem luterańskim na świecie. Zgodnie z zasadą „cuius regio, eius religio", ludność tego państwa przeszła na luteranizm. Ludność Warmii, należącej do Polski od 1466 roku, pozostała wierna Kościołowi Katolickiemu, a mieszkańcy Prus Książęcych, w tym osadnicy polscy z Mazowsza, zostali ewangelikami. Tych polskich ewangelików w późniejszych czasach zaczęto nazywać Mazurami. Kolejne stulecie przyniosło pokój i prosperity dla Olsztynka. Miasto stało się też ważnym centrum kościelnym. Utworzono tutaj archiprezbiterat (odpowiednik biskupstwa), istniejący cło 1699 roku.

Wiek XVII przyniósł Prusom Książęcym oraz ziemiom Rzeczypospolitej wiele nie­szczęść w postaci wojen, pożarów, głodu i epidemii. Szczególnie dotkliwe były wojny szwedzkie, które ciągnęły się aż do 1660 roku. Gdy w czasie "potopu szwedzkiego"władca Prus Książęcych, elektor Fryderyk Wilhelm III, zdradził Polskę przechodząc na stronę Szwedów, wojska polsko-tatarskie rozbiły w bitwie pod Prostkami 8 października 1656 roku wojska brandenbursko-szwedzkie. Prusy Książęce stanęły otworem, wówczas to Tatarzy dokonali spustoszenia ziem pruskich, w tym i Olsztynka. Kolejną klęską była epidemia dżumy, a następnie wielki pożar, który jesienią 1685 roku strawił nieomal całe miasto. Kolejna epidemia dżumy dotknęła Olsztynek w 1708 roku i trwała aż do 1711 roku. W jej wyniku ludność miasta zmniejszyła sie o połowę. Lata wojny siedmioletniej (1756-1763) przyniosły okupację rosyjską, a w roku 1804 doszło w mieście do kolejnego wielkiego pożaru, którego skutki były równie tragiczne jak tego z 1685 roku. Wojny napoleońskie znacznie zubożyły miasto, które zmuszone było dostarczać zaopatrzenia dla obozujących w pobliżu i przeciągających przez nie wojsk francuskich. Liczne rekwizycje doprowadziły do klęski głodu.

Dopiero druga połowa XIX wieku przyniosła korzystne zmiany mieszkańcom Prus, nastał długi okres pokoju. Zwycięska wojna z Francją i powstanie Cesarstwa Nie­mieckiego dały bodziec do dynamicznego rozwoju. W 1856 roku zbudowano szosę do Ostró­dy i Nidzicy, w 1887 otwarto linię kolejową Olsztyn - Olsztynek - Działdowo. W 1894 roku uruchomiono połączenie kolejowe z Ostródą, a na początku XX wie­ku zbudowano szpital. W 1906 roku stare studnie miejskie zastąpiono wodociągami w roku 1907 miasto otrzymało gazownię. Ulice pokryto kostką, wprowadzono oświetlenie gazowe, później elektryczne.

W czasie II wojny światowej Niemcy utworzyli w Olsztynku duży obóz dla jeńców wojennych tzw. Stalag I B Hohenstein. Po uderzeniu wojsk radzieckich, w Prusach Wschodnich zarządzono pospieszną ewa­kuację ludności w głąb Niemiec. Tysiące ludzi uciekało w kierunku Elbląga i Zalewu Wiślanego, część została ewakuowana koleją. 22 stycznia 1945 roku Armia Czerwona zajęła nie broniony Olsztynek. Wkraczający żołnierze i maruderzy dopuszczali się grabieży pozostawionych dóbr, pod­paleń, gwałtów i morderstw. Miasto, zdobyte bez walki, zostało w 70% spalone przez pijanych żołnierzy radzieckich. Spłonęły wówczas najładniejsze kamienice w centrum i zabytkowy kościół ewangelicki. Po wprowadzeniu radzieckich władz porządkowych, przystąpiono do planowej i systematycznej grabieży. Wszystkie istniejące zakłady przemysłowe i rzemieślnicze zdemontowano, a maszyny i urządzenia wywieziono do Rosji.

W maju 1945 roku Olsztynek został przekazany władzom polskim. Napłynęły pierwsze, większe grupy osadników. Jednocześnie, do 1949 roku, organizowano wysiedlanie ludności niemieckiej. Przystąpiono do likwidacji zniszczeń i odbudowy miasta. W następnych latach  rozwijano szkolnictwo, budownictwo mieszkaniowe i drobny przemysł. Dziś Olsztynek jest ładnym, malowniczym miasteczkiem, atrakcyjnym dla odwiedzających te strony turystów.

W mieście znajduje się kilkanaście ciekawych zabytków, których część przedstawiam niżej w opisach zdjęć.

Do tej Ameryki nie są potrzebne wizy. Wieś leży w odległości 3 km na północny wschód od Olsztynka, przy drodze Olsztynek - Olsztyn. Jej początki sięgają roku 1917, kiedy to pewien Warmiak, za pieniądze zarobione w USA, kupił w okolicach Olsztynka dwór, park, ziemię, a całość nazwał Ameryką. Przed drugą wojną światową dwór i ziemia prze­szły w posiadanie Niemca - Pagla, który zmienił nazwę majątku na Pagelshof. Po wojnie funkcjonowała nazwa Pawłowo i wreszcie przywrócono lepiej brzmiącą, historyczną - Ameryka. W czasach ko­munistycznych władze utworzyły tutaj PGR (zlikwidowany w 1993 roku). W lesie w pobliżu wsi znajduje się Wojewódzki Szpital Rehabilitacyjny dla Dzieci.

Olsztyn wkracza na karty historii w roku 1334, kiedy to warmiński wójt krajowy Heinrich von Luter zakłada w zakolu Łyny (po staroprusku zwanej Alna, co oznacza "łanię") strażnicę puszczańską o nazwie Allenstein. 19 lat później, Johannes von Leissen (Jan z Łajs) uzyskuje od diecezjalnej kapituły warmińskiej przywilej lokacyjny i zostaje pierwszym burmistrzem nowo założonego miasta. W tym samym, 1353 roku, zostaje ukończona budowa warownego zamku (rozpoczęta jeszcze w 1347 roku). W drugiej połowie XIV wieku wzniesiony zostaje kościół p.w. św. Jakuba Apostoła, który uchodzi za jeden z najwybitniejszych przykładów gotyku ceglanego w Polsce. Do dnia dzisiejszego przetrwała wytyczona wtedy sieć ulic i część imponujących fortyfikacji. W 1414 roku, podczas wojny z Zakonem Krzyżackim, Olsztyn zostaje zniszczony przez wojska Władysława II Jagiełły. W roku 1440 miasto przystępuje do antykrzyżackiego Związku Pruskiego, a w roku 1454 mieszczanie powstają przeciw władzy Zakonu i opanowują zamek, lecz już w następnym roku Krzyżacy odzyskują miasto. Postanowieniem II pokoju toruńskiego z 1466 roku, kończącego wojnę trzynastoletnią, Olsztyn wraz z całą Warmią przechodzi pod panowanie Polski. W czasie ostatniej wojny polsko-krzyżackiej rycerze zakonni podejmują próbę zajęcia Olsztyna. Skuteczną obronę zamku organizuje wówczas administrator dóbr kapituły warmińskiej, fromborski kanonik Mikołaj Kopernik.

Następne stulecie przynosi gospodarczy rozkwit miasta, zahamowany dopiero przez serię wojen w XVII i na początku XVIII wieku. Regres pogłębia dodatkowo kolejna klęska - wielka epidemia dżumy w latach 1708-1712, której ofiarą pada duża część mieszkańców Olsztyna. Wojny napoleońskie przynoszą kolejne zniszczenia. W czasie ich trwania, w roku 1807, do Olsztyna przybywa na krótko sam Cesarz Francuzów - Napoleon Bonaparte. Po 1818 roku Olsztyn staje się siedzibą powiatu, a zabudowa miejska wykracza poza Starege Miasto. W II połowie XIX wieku miasto rozwija się bardzo dynamicznie. Przez Olsztyn zostaje poprowadzona linia kolejowa z Torunia do Królewca (Königsberg), powstaje szpital i gimnazjum. Miasto staje się też ośrodkiem polskiego ruchu narodowego na Warmii. Od 1886 do 1939 roku w mieście wydawana jest polskojęzyczna "Gazeta Olsztyńska", działa Towarzystwo Ludowe "Zgoda", a polscy działacze wystawiają swoich przedstawicieli w wyborach do sejmu pruskiego. U schyłku XIX i na początku XX wieku dokonywane są liczne inwestycje w infrastrukturę miasta. Powstaje sieć gazowa i telefoniczna, nowoczesny wodociąg i instalacja elektryczna, wznoszone są nowe gmachy publiczne (m. innymi nowy ratusz w stylu holenderskiego renesansu), kościoły i osiedla mieszkaniowe, powstaje komunikacja publiczna (tramwaje) i lotnisko. 

Po wybuchu I wojny światowej Olsztyn zostaje na krótko zajęty przez Rosjan, którzy wycofują się z miasta po porażce armii generałów Aleksandra Samsonowa i Paula von Rennenkampfa w bitwie pod Tannenbergiem. Po zakończeniu wojny, na Warmii i Mazurach odbywa się plebiscyt, który decyduje o przynależności większości tych ziem do Niemiec (w Olsztynie za Niemcami opowiada się blisko 98% mieszkańców). W okresie międzywojennym miasto nadal rozwija się, a jego ludność wzrasta do 50.000.

W styczniu 1945 roku Olsztyn zajmują oddziały Armii Czerwonej, których żołnierze podpalają miasto i niszczą prawie 40% zabudowy. W dwa miesiące później Olsztyn zostaje przekazany administracji polskiej. Ludność niemiecka zostaje wysiedlona, a na jej miejsce sprowadzeni zostają polscy osadnicy. Olsztyn zostaje stolicą województwa, a władze i ludność  podejmują usuwanie zniszczeń wojennych. W latach powojennych miasto przeżywa intensywny rozwój. Budowane są liczne zakłady przemysłowe (w tym Olsztyńskie Zakłady Opon Samochodowych - dziś zakłady "Michelin", zakłady przemysłu drzewnego, spożywczego i inne), powstają szkoły, placówki kulturalne i wyższe uczelnie (z 1999 roku z połączenia trzech z nich powstaje Uniwersytet Warmińsko-Mazurski), do miasta przeniesiona zostaje z Fromborka siedziba kurii diecezjalnej (od 1992 - archidiecezjalnej), rozwija się budownictwo mieszkaniowe a ludność Olsztyna wzrasta do blisko 200.000.

Piękne otoczenie (przez miasto przepływają 3 rzeki: Łyna, Wadąg i Kortówka, a w jego granicach leży  15 jezior), wspaniale odrestaurowane zabytki i niezła infrastruktura turystyczna sprawiają, że Olsztyn przyciąga wielu gości z całego kraju i zza granicy. Warto wybrać się na spacer urokliwymi uliczkami olsztyńskiej Starówki, zwiedzić zamek, katedrę św. Jakuba Apostoła, wypić kawę w którejś ze staromiejskich kafejek lub kufelek zimnego piwa w jednym ze stylowych pubów, posłuchać często organizowanych w mieście koncertów, odpocząć w którymś z olsztyńskich parków lub nad brzegami jednego z licznych jezior, wpaść na seans do planetarium, czy zafundować sobie widokowy lot nad miastem i okolicami. Możliwości spędzenia wolnego czasu jest wiele.

O zabytkach Olsztyna więcej informacji podaję w opisach zdjęć.